Er ontstaat een nieuwe geopolitieke realiteit: Israël hertekent het Midden-Oosten

Op 7 oktober 2023 bracht de brute aanval van Hamas op Israël premier Benjamin Netanyahu ertoe te verklaren: “We zullen het Midden-Oosten opnieuw vormgeven.”

Sindsdien heeft Israël een veelzijdige campagne gelanceerd om het netwerk van terroristische proxies van Iran in Libanon, de Gazastrook en Jemen te vernietigen.

Vorige week culmineerden deze inspanningen in Operatie “Een volk als een leeuw”, een preventieve aanval op het Iraanse leiderschap, militaire installaties en nucleaire locaties.

Deze gewaagde operatie heeft een intens debat op gang gebracht over de geopolitieke gevolgen ervan, maar Israël heeft er alle vertrouwen in dat het deze oorlog kan winnen, de nucleaire ambities van Iran kan vernietigen en het Midden-Oosten ten goede kan veranderen.

De Israëlische aanvallen markeren een keerpunt in een regio die al lang te lijden heeft onder de groeiende invloed van Iran. Prof. David Menashri, expert aan het Alliance Center for Iranian Studies van de Universiteit van Tel Aviv, verklaarde tegenover JNS dat de geopolitieke situatie in het Midden-Oosten sinds 7 oktober en met name sinds de aanval van Iran op Israël met drones, kruisraketten en ballistische raketten in april 2024 “aanzienlijk is veranderd”.

Deze aanval, gevolgd door een tweede in oktober, wees er aanvankelijk op dat de afschrikking van Israël was afgenomen, wat volgens Menashri tot een “hopeloze” situatie leidde.

De daaropvolgende ontmanteling van het Iraanse netwerk van proxies – Hamas, Hezbollah en elementen in Syrië – door Israël heeft echter het evenwicht verschoven.

“Hamas en Hezbollah zijn uit het spel, Syrië is ingestort en Irak is geneutraliseerd”, constateerde Menashri, waardoor alleen de Houthi’s in Jemen als belangrijke bondgenoot van Iran overblijven, zij het als een minder bedreigende macht.

De aanvallen hebben de nucleaire en militaire capaciteiten van Iran aanzienlijk verzwakt en zouden zijn nucleaire ambities jaren terug kunnen werpen.

Menashri waarschuwde echter dat de uitkomst nog onzeker is: “Als deze oorlog vanuit Israëlisch perspectief niet op een gepaste manier wordt beëindigd, zou dit Iran’s streven naar kernwapens kunnen versnellen.” Als Israël echter succesvol is, zou het kunnen bereiken wat velen voor onmogelijk hielden: het wegnemen van de nucleaire dreiging van Iran voor een aanzienlijke periode, zo niet voor altijd.

Regionale en mondiale gevolgen

Avi Davidi, senior onderzoeker bij het Jerusalem Institute for Strategy and Security (JISS), gaf een inkijkje in de diplomatieke en economische gevolgen.

Hij stelde dat de aanvallen van Israël weliswaar moedig waren, maar niet onverwacht kwamen gezien de herhaalde waarschuwingen van Israël over de nucleaire en raketprogramma’s van Iran. “Israël heeft zijn rode lijnen al lang duidelijk getrokken”, zei Davidi, erop wijzend dat het tijdstip en de precisie van de operatie – het lamleggen van de Iraanse nucleaire infrastructuur en het uitschakelen van belangrijke commandanten – veel waarnemers hadden verrast.

De aanvallen volgden op de vastgelopen nucleaire onderhandelingen tussen de VS en Iran en de afwijzing van een Amerikaans voorstel door Iran, evenals de bevestiging door het IAEA dat Teheran nog steeds misleidende manoeuvres uitvoert.

Rusland en China

Volgens Davidi zouden wereldmachten als Rusland en China kunnen profiteren van de zwakte van Iran.

“De schade die Israël Iran heeft toegebracht, biedt Russische en Chinese bedrijven aantrekkelijke mogelijkheden om te helpen bij de wederopbouw en het herstel van de Iraanse nucleaire en raketcapaciteiten”, zei hij.

Dit strookt met hun strategische belang om hun invloed op een afhankelijk Iran te vergroten en daarmee mogelijk de machtsverhoudingen in het Midden-Oosten verder te verschuiven.

De veelzijdige rol van Rusland

De veroordeling door Rusland van de Israëlische aanvallen op Iraanse militaire installaties onderstreept zijn diepe strategische partnerschap met Teheran, dat volgens Irina Tsukerman, een in New York gevestigde advocate en analiste op het gebied van mensenrechten en nationale veiligheid, in een interview met JNS gebaseerd is op “tientallen jaren van wapenverkopen, informatie-uitwisseling en gezamenlijke operaties in Syrië”.

Ze merkte op dat “de openbare veroordeling van de Israëlische aanvallen door Moskou daarom niet alleen een teken van solidariteit is, maar ook een strategische waarschuwing om de zorgvuldig uitgebalanceerde regionale orde te handhaven, waaraan Rusland heeft meegewerkt”.

De maatregelen van Israël en de daaruit voortvloeiende verzwakking van Iran vormen echter een aanzienlijke uitdaging voor de strategische en economische belangen van Rusland in het Midden-Oosten, maar bieden Moskou ook kansen om zich aan te passen.

De Israëlische aanvallen hebben de militaire infrastructuur van Iran vernietigd, het regime verzwakt en de regionale strategie van Rusland in gevaar gebracht.
Op economisch vlak benadrukte Tsukerman dat “de interne instabiliteit en de militaire verzwakking van Iran de stroom van Russische wapenexporten en de technologische samenwerking in gevaar brengen”.

Sancties en politieke onrust beperken de mogelijkheden van Iran om Russische wapens te kopen en te onderhouden, wat de economische belangen van Moskou ondermijnt en zijn strategische invloed in de regio vermindert.

Een verzwakt Iran biedt rivaliserende machten zoals Saoedi-Arabië, Turkije en de Golfstaten mogelijkheden om hun invloed uit te breiden, vaak ten koste van Rusland.

Deze verschuiving, aldus Tsukerman, “verhoogt de complexiteit van de diplomatieke omgeving van Moskou en dwingt het zich te bewegen in een meer gefragmenteerde en competitieve omgeving”. De opkomst van deze regionale spelers brengt het evenwicht in gevaar dat Rusland met zijn partnerschap met Iran heeft trachten te bewaren.

Ondanks deze uitdagingen meende Tsukerman dat “de kwetsbaarheid van Iran Rusland ook meer strategische flexibiliteit zou kunnen opleveren”. Moskou zou zich kunnen heroriënteren door andere regionale spelers bij het proces te betrekken, allianties te herzien en concurrerende belangen uit te spelen om zijn invloed te behouden.

Deze pragmatische aanpak weerspiegelt Ruslands erkenning van de “dynamische en multipolaire aard” van het Midden-Oosten en stelt het land in staat zich aan te passen in plaats van uitsluitend te vertrouwen op een verzwakt Iran.

Om zijn regionale invloed te behouden, moet Rusland zijn capaciteiten op het gebied van spionage en contraspionage versterken, zijn allianties aanpassen en opkomende rivaliteiten het hoofd bieden.

Tsukerman benadrukte dat “de combinatie van Israëlische aanvallen, tegenslagen op het gebied van inlichtingen en de instabiliteit in Iran de regionale strategie van Rusland hertekent”.

Door zijn partnerschappen te diversifiëren en gebruik te maken van de concurrentiedynamiek in het Midden-Oosten wil Rusland de risico’s van de zwakte van Iran beperken en tegelijkertijd zijn positie in een steeds complexere regio behouden.

Volgens Tsukerman hebben de Israëlische aanvallen op Iran de zorgvuldig uitgedachte regionale strategie van Rusland in de war gestuurd en zowel uitdagingen als kansen gecreëerd.

Terwijl economische tegenslagen en toenemende rivaliteit de invloed van Moskou bedreigen, zou zijn vermogen om zich aan te passen door middel van flexibele diplomatie en strategische herijking het mogelijk kunnen maken om zich effectief te bewegen in het veranderende geopolitieke landschap van het Midden-Oosten.

Golfstaten en Egypte

Voor de Arabische partners van Israël, met name de Golfstaten, wordt de operatie mogelijk stilzwijgend toegejuicht.

“Het uitschakelen van de strategische raket- en nucleaire capaciteiten van Iran kan inderdaad als positief worden beschouwd”, aldus Davidi, verwijzend naar de gezamenlijke bezorgdheid over de regionale ambities van Iran.

De Abraham-akkoorden en de groeiende samenwerking achter de schermen hebben Israël met deze staten tegen Iran verenigd, ook al blijven de publieke verklaringen voorzichtig. Davidi waarschuwde echter voor economische risico’s, met name voor de mondiale oliemarkten.

Hoewel het conflict belangrijke handelsroutes zoals de Straat van Hormuz nog niet heeft onderbroken, zou het potentieel van Iran om deze bottleneck te blokkeren de situatie kunnen escaleren en de VS en de Golfstaten erin kunnen betrekken. “De oliemarkten zijn nerveus, maar nog niet in crisis”, zei hij.

Dalia Ziada, Egyptisch wetenschapper en senior medewerker van het Jerusalem Center for Security and Foreign Affairs (JCFA), noemde de Israëlische aanvallen een “onvermijdelijke preventieve slag om de regio van het Midden-Oosten en de Verenigde Staten te redden van het islamitische regime dat al decennia lang chaos veroorzaakt”.

Ze benadrukte de destabiliserende rol van Iran, dat gebieden van de Verenigde Arabische Emiraten bezet houdt en milities zoals Hezbollah en de Houthi’s steunt, die Arabische burgers en infrastructuur hebben aangevallen.

“De Arabische landen hebben verklaringen afgelegd waarin ze Israël veroordelen, maar ze hebben geen steun betuigd aan Iran”, zei Ziada, waarmee ze suggereerde dat de Golfstaten “in stilte bidden voor het succes van Israël” en de val van het Iraanse regime.

Ziada wees echter op de complexe houding van Egypte, die het gevolg is van binnenlandse en regionale factoren.

De invloed van Egypte als regionale leider is sinds 2022 afgenomen als gevolg van “misplaatst beleid” en de groeiende invloed van Qatar en Turkije, zei ze.

Egyptische staatsmedia en internettrollen hebben zich aan de kant van Iran geschaard, aangewakkerd door “blinde haat tegen Israël”. Ziada wees op de ironie hiervan, gezien de historische vijandigheid van de soennitische meerderheid in Egypte tegenover het sjiitische regime in Iran.

Ze haalde reacties op sociale media aan waarin sommige Egyptenaren zich bereid toonden “zich aan de kant van de duivel en iedereen die tegen de joden vecht” te scharen.

De recente diplomatieke toenaderingspogingen van Iran in Caïro, waaronder een bezoek van de minister van Buitenlandse Zaken, onderstrepen de inspanningen van Teheran om de anti-Israëlische sentimenten in de Arabische wereld uit te buiten.

De oorlog van Israël, die gebaseerd is op decennialange waarschuwingen tegen Iran, wordt door sommigen gezien als het moment waarop Netanyahu zijn nalatenschap vormgeeft.

Critici stellen dat het jarenlange beleid van de VS om Iran te sussen – te beginnen met het beleid van Obama, dat onder Trump kortstondig werd onderbroken en onder Biden weer werd hervat – de nucleaire ambities en de proxy-oorlogen van Teheran heeft aangemoedigd.

De Israëlische aanvallen zijn bedoeld om deze koers om te buigen, maar de uitkomst hangt af van onzekere factoren, waaronder de betrokkenheid van de VS. Menashri merkte op: “We kennen de betrokkenheid van de VS niet en weten niet of president Trump oorlog wil of zich erbuiten wil houden.”

Het succes van de oorlog zal afhangen van het vermogen van Israël om zijn momentum vast te houden en de nucleaire en ballistische capaciteiten van Iran te neutraliseren. In slechts vier dagen tijd hebben de acties van Israël de machtsverhoudingen in het Midden-Oosten al aanzienlijk veranderd, de invloed van Iran verzwakt en zijn tegenstanders aangemoedigd.

Maar zoals Menashri waarschuwde: “Er zijn zoveel onbekende factoren.”