De immoraliteit van de ‘overwinning van de nederlaag’

Hussein Alwaday is een Jemenitische schrijver, media-expert en filosoof die het politieke en religieuze landschap van Jemen en de Arabische regio analyseert. Hij staat bekend om zijn scherpe kritiek op de Arabische wereld, die weigert haar militaire nederlagen toe te geven. Tijdens de oorlog in de Gazastrook publiceerde Alwaday verschillende artikelen waarin hij benadrukte dat Hamas zijn nederlaag tegen Israël niet erkent. Nu, na het staakt-het-vuren in de Gazastrook en de nederlaag van Hamas, presenteert hij een nieuw essay: “Voetnoten in het notitieboekje van de Arabische nederlagen”. Een Arabische zelfkritiek die de laatste tijd vaker te horen is.

Eerste kanttekening: het erkennen van de nederlaag is een noodzakelijke voorwaarde om deze te boven te komen

Het volhouden van de noodzaak om de nederlaag te erkennen is geen intellectuele luxe, maar een fundamentele voorwaarde om weer op te staan. Psychologische ontkenning (denial) is een afweermechanisme dat de geest gebruikt om de confrontatie met een pijnlijke realiteit te ontlopen. Als een individu of een natie het falen niet kan accepteren, ontkent het dit onbewust om het eigen zelfbeeld te beschermen. Maar wat begint als een tijdelijke bescherming, kan uitgroeien tot een chronische neiging tot ontkenning – een permanente afwijzing van de realiteit, die zwakte bestendigt en nederlagen herhaalt. De fixatie op ontkenning en nederlagen heeft een hoge prijs: het verlamt de mentale vermogens van de natie en vervreemdt haar van de realiteit. Net als in de psychotherapie kan noch een individu, noch een natie haar crisis overwinnen zonder de feiten onder ogen te zien. Ontsnapping of rechtvaardiging verhinderen het leren en versterken het falen. Het erkennen van de nederlaag opent daarentegen de deur naar herziening, naar het leren van fouten en naar wederopbouw op realistische basis.

Tweede kanttekening: de Arabische nederlaag is in een fase van verstarring terechtgekomen

Als we weigeren de nederlaag onder ogen te zien, verandert een enkele mislukking in een reeks herhaalde nederlagen. Zo maakte de nederlaag van 1948 in Palestina de weg vrij voor een reeks militaire en politieke nederlagen in de daaropvolgende decennia. De nederlaag van 1967 versterkte het collectieve gevoel van mislukking, waardoor veel mensen in het verleden blijven leven en dezelfde fouten herhalen. Hier komt het concept van psychische fixatie (fixatie) naar voren, dat wil zeggen het blijven hangen van de natie in een bepaalde shockfase, wat leren en vooruitgang in de weg staat en de geschiedenis tot een register van herhaalde pijn maakt, in plaats van deze te gebruiken als bron van ervaring en groei. Ontkenning betekent de nederlaag niet erkennen, fixatie betekent erin leven zonder het te beseffen. Ontkenning sluit het bewustzijn af, fixatie bevriest de tijd. Beide verhinderen genezing en volwassenheid – zowel bij het individu als bij de natie.

Derde kanttekening: de Arabische nederlaag is een identiteit geworden

De laatste nederlaag is vaak de moeilijkste, omdat deze alomvattend is, bijna definitief en geen ‘haakje’ biedt om de schuld aan toe te wijzen. Ze dwingt tot zelfconfrontatie zonder hulp uit het verleden. Omdat deze confrontatie onmogelijk is, de ontkenning blijft bestaan en de fixatie sterk is, wordt de nederlaag een identiteit. Ze verandert van een externe gebeurtenis in een essentieel onderdeel van het zelf. Het verslagen zelf internaliseert de nederlaag, raakt eraan gewend en blijft erbij – zoals een ongelukkige minnaar die zich vastklampt aan de tranen van droevige liedjes en ongezonde liefdesverhalen. Genezing wordt moeilijker omdat de nederlaag is versmolten met het zelf. Het onbewuste verslagen zelf ziet zichzelf en de nederlaag als één, met alle omstandigheden, oorzaken en slogans van de nederlaag. Loskomen van de nederlaag wordt het opgeven van zichzelf, en een overwinning op de nederlaag is tegelijkertijd de triomf ervan. Zo’n overwinning is erger dan duizend nederlagen.

Vierde kanttekening: de noodzaak om van “zegevierende nederlagen” naar “creatieve nederlagen” te gaan

Maar een nederlaag is niet het einde. Een creatieve nederlaag is een nederlaag die wordt gebruikt om evaluatie en leren mogelijk te maken en innovatie en vooruitgang te bevorderen. Als we de nederlaag erkennen, creëren we ruimte om de realiteit te veranderen in plaats van ervoor weg te lopen, en om de geschiedenis te herschrijven zodat deze de toekomst ten goede komt. De creatieve nederlaag verandert pijn in kansen, mislukking in lessen en lijden in drijfveer voor vooruitgang. De Japanse creatieve nederlaag bracht het land tot de meest vooruitstrevende naties; de Duitse creatieve nederlaag bracht het terug in de wereldgeschiedenis en vormde een nieuwe mondiale identiteit. Eén enkele creatieve nederlaag kan de sporen van tientallen schijnbare overwinningen uitwissen.

Vijfde kanttekening: de immoraliteit van de ‘overwinningen van de nederlaag’

Vasthouden aan een illusie van overwinning heeft een ethische prijs. In Gaza bijvoorbeeld hebben voorstanders van verslagen overwinningen de sektarische milities (Hamas) verheerlijkt en het recht van de Palestijnen op een waardig leven opgeheven. Overwinningen worden slogans op papier, terwijl de menselijke realiteit wordt gekenmerkt door dood en leed. Overwinningen die gebaseerd zijn op ontkenning, verdediging van de dood of minachting voor het recht op leven, zijn moreel verslagen. Wie ze steunt, verliest zijn menselijkheid – die van het slachtoffer, dat geen andere bestemming heeft dan de dood, en die van de bezetene door de verslagen overwinning, die alleen nog zijn toevlucht vindt in de voortdurende rechtvaardiging van misdaden van milities. Hoe psychologisch begrijpelijk een overwinning op nederlagen ook lijkt, ze verliest elke morele rechtvaardiging. Wie verslaafd is aan het verheerlijken van nederlagen, wordt onvermijdelijk een vijand van de moraal en een ontkenner van de menselijkheid: hij ontkent de menselijkheid van het slachtoffer, dat geen ander doel meer kent dan de dood, en die van de verslagenen, die bezeten zijn van een denkbeeldige overwinning en niets anders kennen dan steeds weer vallen en de misdaden van de milities rechtvaardigen.