President Hooggerechtshof zet Israël in vuur en vlam

Scheidend president van het Hooggerechtshof Esther Hayut speelt een kortermijnspel. Zij wil haar bureau leegmaken, het werk afmaken dat ze bij haar aantreden eind 2017 voor ogen had en de boel de boel laten. Klaar.

Kort voor haar aantreden had Hayut in een toespraak voor de Orde van Advocaten haar visie op de rechterlijke macht uiteengezet. De centrale uitdaging voor de rechtbank, zo legde ze uit, was het overwinnen van de rechtsstaat.

Ze vergeleek zichzelf en haar collega’s met God en zei enthousiast: “Wij rechters van vlees en bloed hebben een nadeel ten opzichte van de Schepper van het universum. Zelfs in situaties waarin we vrij snel het dilemma begrijpen dat de rekwestranten voor ons heeft gebracht, komt het vaak voor dat de oplossing die wij rechtvaardig en passend vinden, niet mogelijk is volgens de praktijk en de vereisten van de wet. Deze situaties behoren naar mijn mening tot de moeilijkste en meest complexe situaties waar we als rechters mee te maken hebben.”

“Hoe overbruggen we de kloof tussen de wet en wat juist is? Het vinden van een antwoord op die vraag, het ontdekken van het geheime … ‘kruid’, is misschien wel een van de grootste taken die voor ons als rechters ligt.”

Nu, met nog maar twee maanden te gaan in haar termijn, staat Hayut op het punt om die taak te volbrengen. Ze heeft het “geheime kruid” gevonden. Het enige wat een rechter nodig heeft om te beslissen zoals hij of zij wil, is zichzelf boven de Knesset, de wetten die deze aanneemt en de regering die belast is met de uitvoering ervan te plaatsen.

Ze is twee jaar geleden met dit proces begonnen en is het nu aan het afronden.

Israël is een parlementaire democratie. Wettelijk en grondwettelijk betekent dit dat de Knesset de soeverein is. De regering is de uitvoerende macht van de Knesset. De Knesset kan de regering op elk moment afzetten als een meerderheid van de Knessetleden het vertrouwen in de regering verliest. Het Hooggerechtshof interpreteert de wetten van de Knesset.

De bron van de macht van het Hooggerechtshof zijn de basiswetten die door de Knesset zijn aangenomen. Aangezien deze de bron van zijn macht zijn, heeft het hof geen wettelijke bevoegdheid om deze wetten te veranderen of terzijde te schuiven.

Dit is echter geen belemmering voor de goddelijke rechters van het Hooggerechtshof van Israël om deze “speciale smaakmaker” te hebben.

Twee jaar geleden begon Hayut de koers uit te zetten voor de maatregelen die ze wil nemen voordat ze met pensioen gaat. In twee afzonderlijke vonnissen stemden zij en haar medewerkers ermee in om te oordelen over petities die opriepen tot het intrekken van fundamentele wetten en beweerden dat ze het recht hadden om dat te doen, zich daarbij baserend op een volledig verzonnen redenering. De rechters kondigden aan dat ze de basiswetten terzijde konden schuiven als ze tot de conclusie kwamen dat de Knesset “misbruik had gemaakt van haar basisbevoegdheden” door ze aan te nemen.

Dit betekent dat Hayut en haar trawanten hebben besloten dat ze de basiswetten terzijde kunnen schuiven als ze het niet eens zijn met wat erin staat. Omdat rechters de “speciale smaak” hebben, weten zij beter dan de gekozen volksvertegenwoordigers hoe een goede wet eruit ziet. Of hoe het ruikt.

In maart 2020 maakten Hayut en haar kameraden zichzelf effectief tot superwetgevers en eisten ze de macht op om zich te mengen in de interne procedures van de Knesset. Op dat moment waren de Israëlische kiezers getuige van hun derde onbesliste verkiezingen in minder dan een jaar. Benny Gantz en Yair Lapid, die de Blauw-Witte Partij leidden, hadden niet de meerderheid van 61 zetels die nodig is om een coalitie te vormen. Maar ze kwamen met een nieuw idee.

Samen met het Arabische anti-Israëlblok hadden ze een meerderheid van 61 zetels in de Knesset. Gantz en Lapid besloten om de interim-voorzitter van de Knesset, Yuli Edelstein, te dwingen om nieuwe verkiezingen uit te schrijven voor de voorzitter van de Knesset. Met hun man als voorzitter zouden Gantz en Lapid in staat zijn om de interim-regering van Netanyahu omver te werpen en het land te besturen vanuit de Knesset.

Het enige probleem met hun plan was dat ze geen wettelijke middelen hadden om het uit te voeren. Volgens de basiswet ontwikkelt de Knesset, het Israëlische parlement, zijn eigen procedures via zijn voorzitter. Even belangrijk is dat de voorzitter van de Knesset pas wordt gekozen nadat een regering is beëdigd. Volgens de wet moet Edelstein doorgaan als interim-voorzitter.

Maar de lastige Basiswet was geen obstakel voor Blue and White of Hayut. Blue and White diende een verzoekschrift in bij de rechtbank om Edelstein te bevelen een stemming uit te schrijven. Hayut en haar collega’s deden dit onmiddellijk. Toen Edelstein weigerde – en liever aftrad dan de onwettige beslissing van de rechtbank te trotseren – beval Hayut de Knesset om binnen 24 uur bijeen te komen en een nieuwe voorzitter te kiezen.

President van het Hooggerechtshof van Israël Esther Hayut en rechters van het Hooggerechtshof verzamelen zich voor een zitting over verzoekschriften tegen de voorgestelde regering bij het Hooggerechtshof in Jeruzalem op 3 mei 2020. Foto: Yossi Zamir/POOL

Avi Bell, professor in de rechten aan de Bar Ilan Universiteit, legt uit: “De beslissing van het hof om een voorzitter van de Knesset te ontslaan, ook al staat de wet dat niet toe, heeft ons in een constitutionele crisis gestort. De uitspraak was een oorlogsverklaring van het hof aan de Knesset. De enige reden waarom het niet erger is geworden, is dat Netanyahu en Gantz snel een manier hebben gevonden om een openlijke strijd te vermijden: Ze vormden een gezamenlijke regering.”

Na drie jaar geleden de macht te hebben gegrepen in de Knesset, richtte Hayut donderdag zijn wapens (of kruiden) op de regering. Nadat Netanyahu weer aan de macht was, zochten de linkse partijen, waaronder procureur-generaal Gali Baharav Miara, een voorwendsel om hem uit zijn ambt te zetten. Ze beriepen zich op de onbekwaamheidsclausule “De regering” van de Basiswet. Hoewel de wetgevers die de wet opstelden de clausule redelijkerwijs beschouwden als een middel voor regeringen om een premier te vervangen die fysiek niet in staat is om zijn taken uit te voeren, begonnen de linkse partijen te argumenteren dat Netanyahu arbeidsongeschikt was geworden omdat hij bij zijn ambtsaanvaarding een belangenconflictdocument met Baharav Miara had ondertekend vanwege de strafzaak tegen hem.

Kort nadat minister van Justitie Yariv Levin in januari zijn plan had aangekondigd om de bevoegdheden van de rechtbank te minimaliseren, diende een groep anarchisten onder leiding van de voormalige stafchef van de Israëlische Strijdkrachten Dan Halutz een petitie in bij de rechtbank om Netanyahu uit zijn ambt te zetten. Halutz was grotendeels van het toneel verdwenen nadat hij gedwongen werd zijn functie aan het hoofd van de IDF neer te leggen na zijn mislukte militaire leiderschap tijdens de Tweede Libanonoorlog in 2006. In de afgelopen zeven maanden keerde hij terug op het grote toneel door op te roepen tot politiek geweld en burgeroorlog. In zijn petitie riep Halutz de rechtbank op om Netanyahu onbekwaam te verklaren. Baharav Miara liet duidelijk merken dat ze aan de kant van Halutz en de anarchisten staat.

Dan Halutz, voormalig luitenant-generaal van de Israëlische luchtmacht en stafchef van de Israëlische strijdkrachten, houdt een toespraak tijdens een demonstratie tegen de hervormingswetten van de Israëlische regering buiten het Israëlische parlement, de Knesset, in Jeruzalem, 20 februari 2023. Foto: Gili Yaari/Flash90

De Knessetcoalitie realiseerde zich dat ze op de rand van een gerechtelijke coup stond en wijzigde snel de onbekwaamheidsclausule. Het amendement, dat in april werd aangenomen, bepaalde dat een premier alleen als onbekwaam kon worden beschouwd als hij of zij fysiek niet in staat was om de taken van het ambt uit te voeren. Links, dit keer via de door het ministerie van Buitenlandse Zaken gefinancierde Beweging voor Kwaliteitsregering, diende een verzoekschrift in bij de rechtbank om het amendement ongedaan te maken. Baharav Miara kondigde vorige week aan dat ze het met de indieners eens was.

Hayut en twee andere rechters hebben de rechtbank op 3 augustus bijeengeroepen om over het verzoekschrift te oordelen. Net als bij het Gem verzoekschrift hebben ze geen wettelijke bevoegdheid om over de kwestie te beraadslagen. Maar het kan ze niet schelen. Gewapend met hun misleidende bewering dat de Knesset “haar basisbevoegdheden heeft misbruikt”, staan Hayut en haar kameraden erop dat ze het recht hebben om de clausule terzijde te schuiven, wat de weg vrijmaakt voor een latere hoorzitting over de Halutz petitie om Netanyahu uit zijn ambt te verjagen.

Of ze nu wel of niet in het voordeel van de “Beweging voor Kwaliteitsregering” en Baharav Miara beslissen, alleen al de beslissing van Hayut over deze petitie bevestigt de macht van de rechtbank om de acties van de regering te dicteren en de premier naar believen af te zetten.

Dit brengt ons bij de geplande genadeklap van Hayut. Op 15 september, slechts twee weken voor haar vertrek, zal Hayut de ongekende stap zetten om het hele hof – alle 15 rechters – bijeen te roepen om te oordelen over een nog flagranter basiswetsverzoek. Op die dag zullen Hayut en haar collega-rechters argumenten aanhoren over een verzoekschrift waarin hen wordt gevraagd om het amendement van de Knesset van vorige maand op de Basiswet “Rechterlijke Macht” ongedaan te maken. Dit amendement verbiedt rechters om rechtmatige beslissingen van de regering, de premier en ministers ongedaan te maken op grond van “redelijkheid”. Met andere woorden, het beperkt de bevoegdheid van de rechtbank om het regeringsbeleid te bepalen op basis van de “bijzondere smaak” van de rechters.

Zie ook
Het Hooggerechtshof kan vandaag de regering omverwerpen.

De rechters hebben niet alleen niet de wettelijke bevoegdheid om over dit verzoekschrift te oordelen, ze hebben ook een openlijk belangenconflict omdat de wet hun eigen macht beïnvloedt. Maar dat is nu juist het punt.

Door uitspraak te doen over de petities Gemstone en de Incapacity Clause, heeft Hayut de bevoegdheden van Israëls democratisch gekozen instellingen ingetrokken en aan de rechtbank gegeven. Op 15 september is Hayut van plan haar gerechtelijke carrière te beëindigen door te beweren dat er geen enkele beperking kan zijn op de bevoegdheden van het hof.

Als kortetermijnspeler ziet Hayut het spel eindigen op 30 september. Maar natuurlijk zal Israël op 1 oktober geconfronteerd worden met de gevolgen van haar acties. En die zullen rampzalig zijn.

In feite zijn ze dat al. De stappen van Halutz zetten Israël op het snelle spoor naar de burgeroorlog van Halutz.

Bell merkt op: “Een parlement laat zijn autoriteit gelden door wetten aan te nemen. Door de bevoegdheid van de Knesset om wetten aan te nemen teniet te doen, vernietigt het hof de laatste overblijfselen van de democratische instellingen van Israël. Hoe kunnen democratische instellingen hun gezag laten gelden als ze geen wetten aannemen? Het enige wat overblijft is confrontatie door de autoriteit van het hof daadwerkelijk af te wijzen.”

“Denk aan wat er gebeurde in de Verenigde Staten voor de Burgeroorlog. In 1857 vaardigde het Hooggerechtshof de Dred Scott beslissing uit. Hierin werd gesteld dat een slaaf eigendom blijft van zijn eigenaar, waar hij zich ook bevindt. Als een slaaf ontsnapte naar een vrije staat, was hij volgens het Hof nog steeds een slaaf en was de vrije staat verplicht om de slaaf terug te brengen naar zijn eigenaar in het Zuiden. Deze beslissing betekende dat de wetgevende machten van de staten niet de macht hadden om de slavernij in de afzonderlijke staten af te schaffen. Als staten van de Verenigde Staten werden ze gedwongen om zich bij de slavernij aan te sluiten.”

Bell stelt dat “vanaf het moment dat het Dred Scott vonnis werd uitgesproken tot het uitbreken van de Burgeroorlog, vier jaar verstreken. Maar na Dred Scott werd oorlog onvermijdelijk”.

Op het moment dat het Hooggerechtshof de macht van de Knesset om haar bevoegdheden te beperken ongedaan maakt, wordt een burgeroorlog in Israël ook onvermijdelijk.

De Israëlische minister van Justitie, Yariv Levin, is zwaar bekritiseerd voor zijn aanpak van de justitiële hervorming. Maar of zijn pakket nu perfect was of dat het proces correct verliep, doet er eigenlijk niet toe. Levin zag zijn pakket gerechtelijke hervormingen terecht als een race tegen de klok om de democratische instellingen van Israël te beschermen tegen het gerechtshof. Misschien was hij te langzaam.

In media-interviews vorige week wees Netanyahu erop dat het hof niet bevoegd is om over deze kwesties te oordelen. Hij wilde geen commentaar geven op de vraag of hij de beslissingen van het hof zou volgen. In plaats daarvan benadrukte hij dat de regering zich aan de rechtsstaat zal houden. Op donderdag werd gemeld dat Netanyahu de mogelijkheid overwoog om de basiswetten opnieuw aan te nemen, mocht het hof ze ongeldig verklaren.

Bij gebrek aan een belangrijke politieke of juridische figuur ter linkerzijde die bij zinnen komt en de krankzinnige machtsgreep van Hayut verwerpt, is Netanyahu’s gemelde plan om de regering gewoon aan de grond te houden en verder te gaan, misschien Israëls enige hoop om een ramp van Bijbelse proporties te voorkomen.