Hoe Joden verdwenen uit de Arabische landen: een exodus of etnische zuivering?

Zestig jaar geleden verklaarde Algerije zich onafhankelijk van Frankrijk na een bloedige oorlog die vermoedelijk meer dan een miljoen levens heeft geëist. Tijdens het afwerpen van het Franse koloniale juk ontdeed Algerije zich van 800.000 “blanke kolonisten” of pieds noirs. Maar samen met de kolonisten gingen 130.000 Algerijnse Joden mee.

Daar was een reden voor: binnen een jaar na de onafhankelijkheid was het duidelijk dat er geen plaats zou zijn voor niet-moslims in het nieuwe Algerije. De grondwet van het land bepaalde zelfs dat alleen mensen met een islamitische vader of grootvader het Algerijnse staatsburgerschap konden krijgen.

De Joodse vluchtelingen, die de Franse nationaliteit hadden, werden “gerepatrieerd” naar Frankrijk, waar ze nooit hadden gewoond. Een van hen was Shmuel Trigano, toen 14 jaar oud. Binnen twee dagen en met twee koffers in de hand veranderde zijn leven voorgoed. Ontheemd uit het enige thuis dat hij ooit gekend had, bleef hij voorgoed getekend achter.

Maar pas vrij recent, toen hij Palestijnen zag zwaaien met de sleutels van de huizen die ze in 1948 hadden verlaten, besefte Trigano dat zijn trauma een politieke dimensie had.

“Wij hadden ook sleutels,” zegt hij over de 900.000 Joden die gedwongen werden de Arabische landen te ontvluchten. “Maar we waren te bescheiden. We maakten geen aanspraken – en omdat we zwegen, stonden we toe dat een vals verhaal het vacuüm vulde.”

Om wat hij een massale verdraaiing van de feiten noemt tegen te gaan, begon Trigano de instrumenten van zijn vak als professor in de sociologie toe te passen. Hij construeerde een conceptueel kader om de Joodse exodus uit 10 Arabische landen na 1940 over een periode van 30 jaar te begrijpen.

Etnische zuivering van Joden die in Arabische landen woonden

Zoals Trigano opmerkt, zijn de woorden die we gebruiken om deze gebeurtenis te beschrijven niet strikt genoeg. De uitdrukking “vergeten exodus” wordt bijvoorbeeld vaak gebruikt om deze verplaatsing te beschrijven. Maar vergeten door wie? Zeker niet door de mensen die werden verdreven.

“Liquidatie” of “etnische zuivering” zijn accurater dan de passieve term “exodus”, stelt Trigano.

De geschiedenis van deze periode is nog steeds niet goed geschreven, maar Trigano heeft een begin gemaakt met de redactie van een boek, La fin du Judaïsme en terres d’Islam, waarin gegevens zijn verzameld die door tien gespecialiseerde historici zijn verzameld.

Eeuwenlang waren Joden, samen met Armeniërs en Grieken, een onderworpen, tweederangs dhimmi-volk dat leefde onder islamitische overheersing, voornamelijk in het Ottomaanse Rijk. Maar na de Arabische nederlaag in Israëls Onafhankelijkheidsoorlog van 1948 ging die onderdrukking over in regelrechte etnische zuivering.

Deze etnische zuivering nam twee vormen aan: Uitsluiting, een “zachtere” vorm van onderdrukking, in plaatsen als Marokko, Tunesië en Libanon; en verdrijving uit plaatsen als Egypte, Irak en Libië.

Trigano identificeert verschillende factoren die al deze Joodse gemeenschappen op verschillende momenten troffen:

denationalisatie (ontzegging of intrekking van burgerschap),
isolatie (ontzegging van paspoorten en reisverboden),
sekwestratie,
juridische discriminatie (arabisering, de overname door de staat van Joodse gemeentelijke organen),
sociaal-economische discriminatie (gedwongen zakelijke partnerschappen met moslims en boycots),
onteigening (afpersing, bevriezing van bankrekeningen, losgeld en inbeslagnames) en
geweld (rellen en arrestaties op valse gronden).

Al deze maatregelen herinnerden aan het “statut des juifs”, het geheel van discriminerende wetten die tijdens de Tweede Wereldoorlog door het pro-Nazi Vichy-regime in Noord-Afrika werden opgelegd.

Het antisemitische karakter van de maatregelen van de Arabische staten is voor iedereen duidelijk: Ongeacht hun politieke opvattingen werden alle Joden gestraft voor de “misdaad” van het zionisme. Volgens Trigano werd deze collectieve straf afgeleid van de antisemitische mythe van de individuele Jood als iemand die zich verschuilt achter zijn eigen emancipatie om heimelijk macht en controle uit te oefenen.

De feiten

Hoewel de Joden in het toenmalige Palestina het slachtoffer werden van pogroms op instigatie van de Palestijnse moefti, Haj Amin al-Husseini, en het doelwit waren van uitroeiing in de oorlog van 1948, zijn de feiten omgedraaid om te suggereren dat de verliezende Arabische partij het doelwit was van etnische zuivering.

Volgens professor Trigano is het probleem dat Israël heeft nagelaten de waarheid te spreken en historische verdraaiing en propaganda de vrije loop heeft gelaten, zozeer zelfs dat in het Franse parlement een perverse resolutie is voorgesteld waarin Israël wordt veroordeeld als een “apartheids”-staat.

Het zionisme krijgt de schuld van de benarde situatie van de Joden, en te veel mensen geloven in de mythe van vreedzame coëxistentie tussen Joden en Arabieren vóór de oprichting van Israël. Helaas is er onder Joden ook een tendens om ongemakkelijke feiten te verdoezelen of de geschiedenis van de betrekkingen tussen de twee groepen te verbloemen.

Hebben de Abraham Akkoorden de situatie veranderd? De akkoorden moeten gevierd worden, zegt Trigano, maar niet ten koste van de geschiedenis en de herinnering.

Lyn Julius is de auteur van Uprooted: How 3,000 Years of Jewish Civilization in the Arab World Vanished Overnight (Vallentine Mitchell, 2018).